In het Groningse esdorp Haren wordt gebouwd aan de nieuwe wijk Het Harener Holt. De wijk ligt, zoals de naam doet vermoeden, in het historisch coulisselandschap (een weidelandschap waarbij de perceelsgrenzen uit houtwallen bestaan) van Haren. Restanten van een ronde eendenkooi, een hakhoutbosje en houtwallen herinneren aan de rijke geschiedenis van de plek, waar eens de buitenplaatsen Emdaborg en Zorgvrij lagen. De voormalige voetbalvelden en spoorlijn Groningen-Zwolle markeren daarentegen de moderne geschiedenis van het landschap.
Het afgelopen jaar hebben de voetbalvelden en weilanden ten westen van de spoorlijn in rap tempo plaats gemaakt voor huizen. Ten midden van de bouwactiviteiten ligt een groene oase, die in de bestemmingsplannen als het nieuwe speelparadijs van de Harener Holt staat gemarkeerd. In dit vervallen bos, waar exotische bomen en planten verraden dat het een voormalige parkaanleg betreft, staat een ensemble van vier markante gebouwen verscholen.
Een fragment van Google Maps toont het verscholen ensemble te midden van de weilanden. Inmiddels zijn de weilanden aan weerszijden van de Grootslaan volgebouwd. De ronde eendenkooi ligt ten oosten van de spoorlijn.
Verborgen rijksmonumenten
In 1911-1912 stichtte de Gemeentelijke Waterleiding van Groningen op deze locatie aan het spoor een waterpompstation waar grondwater werd gewonnen, gefilterd en vervolgens naar de stad Groningen en omgeving doorgepompt.
Het Machinegebouw (1911) bood onderdak aan de Stork & Co-machines die het water ruim een eeuw hebben rondgepompt. Het gebouw is opgetrokken uit rode baksteen die met spelende en trapsgewijze patronen typerend is voor de Nederlandse rijksbouwmeester- en nutsarchitectuur uit de jaren 1910 en 1920. Sierlijke houten dragers en friezen ondersteunen het zadeldak. Het interieur is nagenoeg gaaf gebleven en herbergt een beschoten kapconstructie met ijzeren Polonceauspanten. Vanwege de hoge cultuurhistorische waarden heeft het Machinegebouw de status van Rijksmonument.[1]
Links: Het Machinegebouw uit 1911 (bron: Willem Jans (wiki)).
Rechts: De Stork & Co machines die in 1932 werden geplaatst en nog steeds aanwezig zijn (bron: oude foto op website https://waterbedrijfgroningen.nl/organisatie/ons-verhaal/historie/).
Het tweede verscholen Rijksmonument is het Filtergebouw (1911). Dit drie bouwlagen tellende kolos bestaat volledig uit witgepleisterd beton en wordt gekenmerkt door turkooisgroene glazen lamellen voor de gevelopeningen, zodat de wind vrij spel had door de reinwaterbakken en filters. Het gebouw is een vroeg en zeldzaam voorbeeld van gewapend betonnen bouwtechniek.[2] Het beton werd door de Hollandse Maatschappij gestort en heeft bijna een Art Deco achtige allure. Het gebouw is nagenoeg gaaf en compleet en ook een Rijksmonument.
De zuidzijde van het witte Filtergebouw. De grijs betonnen gebouwen maken geen onderdeel uit van het Rijksmonument. (Foto: Willem Jans (wiki)).
De overige gebouwen
Aan de oostzijde van het terrein staan twee dienstwoningen die architectonisch aan het Machinegebouw verwant zijn. Tussen 1911 en 2011 woonden hier werknemers van het pompstation. De huizen zijn dan ook vanuit de overige gebouwen met slingerende tuinpaden bereikbaar. Het overhangende zadeldak leunt op houten steunpilaren en geeft de huizen samen met de luiken een karakteristiek uiterlijk.
De twee dienstwoningen van het Waterpompstation Haren (bron: Sterre Brummel)
Het grootste gebouw op het terrein betreft een tweede reinwaterkelderinstallatie uit de jaren 1920-30. Het uit grindbeton opgetrokken gebouw bleek kort na oplevering technisch achterhaald en heeft nooit volledig gefunctioneerd.[3] Het pand kent originele elementen als metershoge houten luiken, schuifdeuren en geglazuurde tegels, die een schril contrast vormen met de grauwe buitenkant.
Fragment van het reinwaterkeldergebouw dat inmiddels is gesloopt (bron: Sterre Brummel).
Een toekomst van sloop en herbestemming
Sinds de opening van het nieuwe waterpompstation bij De Punt in Drenthe (2011) hebben de Harense gebouwen hun functie verloren. Het Waterbedrijf Groningen heeft de grond en panden overgedragen aan de Gemeente Haren, die de dienstwoningen na enkele jaren leegstand en koperdiefstal in 2013 op het nippertje voor sloop heeft behoed. De woningen zijn inmiddels in particulier bezit.
De twee Rijksmonumenten dienen momenteel als uitvalbasis voor de bouw van de nieuwbouwwijk het Harener Holt. Het is nog onduidelijk welke bestemming de gebouwen in de toekomst gaan krijgen.
Voor het Reinwaterkeldergebouw is een eventuele herbestemming helaas te laat; in juni 2016 is begonnen met de sloop van het jongste gebouw. De grote industriële ruimtes blijven onbenut, diee hadden wellicht dienst kunnen doen als educatieve ruimte over het verleden van het Waterbedrijf Groningen – het archief van het waterpompstation is namelijk nog aanwezig in het Machinegebouw. Deze verzameling aan blauwprints, instructietekeningen en plattegronden kunnen nog steeds het verhaal van 100 jaar Waterbedrijf Groningen prachtig illustreren – een idee voor de toekomst?
Sterre Brummel
[1] http://rijksmonumenten.nl/monument/513829/filtergebouw-waterleidingbedrijf/haren-gn/
[2] http://rijksmonumenten.nl/monument/513828/machinegebouw-waterleidingbedrijf/haren-gn/
[3] Mededeling van oud werknemer en bewoner Luitzen Eringa.