In 1916 overstroomden grote delen van gebieden die grensden aan de Zuiderzee. Deze overstromingen waren de directe aanleiding voor de definitieve besluitvorming en uitvoering van de afsluiting van deze ondiepe binnenzee. In 1932 was de Afsluitdijk gereed. Het waterpeil van het daardoor ontstane IJsselmeer kon nu worden beheerst. Zwakke dijken langs de voormalige Zuiderzee hoefden niet meer verder te worden versterkt, met name daar waar de Noordoostpolder werd aangelegd zonder randmeer.
Maar 1916 was niet de eerste ernstige overstroming. Noordwest Overijssel bijvoorbeeld werd in 1776 en 1825 ook al zwaar getroffen. Het meest tot de verbeelding sprekend is nog altijd dat in eerstgenoemde jaar het dorpje Beulake definitief van de kaart verdween. Op vele plaatsen waren de dijken tussen Vollenhove en Kuinre doorgebroken. Ter plaatse van die doorbraken ontstonden dan zulke diepe kolken dat de te herstellen dijk er omheen moest worden gelegd. Deze bochten in de dijk om de zogenoemde wielen zijn op de kaart en in het landschap nog goed zichtbaar. Stille getuigen van de trieste zijde van onze waterstaatsgeschiedenis.
Kaart van Blankenham, met in het noordoostelijk deel oud landschap van noordwest Overijssel en in het zuidwestelijke deel de Noordoostpolder. Op de grens van beide landschappen bevindt zich de oude zuiderzeedijk. Daar zijn de bochten om de wielen, overblijfselen van de dijkdoorbraken goed zichtbaar. Het kruithuisje bevindt zich in de bocht van de dijk bij de oostelijke entree van het dorp. Bron: opentopo.nl (2015)
In die jaren was men niet in staat, politiek of technisch, of allebei, om echt afdoende preventieve maatregelen te nemen zoals de uiteindelijke afsluiting. Dan moet je als samenleving wel zorgen voor een systeem om de bewoners van de achter de zwakke zeedijk gelegen lage veengebieden te waarschuwen voor naderend onheil. Daarvoor was het geluid van kerkklokken niet sterk genoeg. Een kanon biedt dan meer uitkomst.
Eén kanonschot van een speciaal daarvoor bestemd hoogwaterkanon betekende hoogwater, twee schoten gevaarlijk hoogwater. Als het water tot aan de kruin van de dijk stond werden drie schoten gelost, bij een dijkdoorbraak vier.
Het zuiderzeestadje Blokzijl, de voormalige turfdoorvoerhaven, toont nu trots een voormalig hoogwaterkanon aan de vele toeristen, die zich nauwelijks zullen afvragen waarom zo’n groot kanon op de eigen huizen aan de overzijde van de havenkolk staat gericht.
Andere hoogwaterkanonnen waren te vinden aan de zuiderzeedijk, zoals bij het slaperige dorpje Blankenham. Een van die kanonnen staat er nog. Voor het laatst gebruikt in 1928.
Het oude hoogwaterkanon staat op een verweerd onderstel en is gericht op het land achter de zeedijk. Plaats en jaar van fabricage zijn nog goed leesbaar. Op de achtergrond een van de kolken (wielen), ontstaan bij een dijkdoorbraak. Foto: Henk Jan Derksen.
Voor het kunnen afschieten van het kanon was uiteraard kruit nodig. En om het kruit droog te houden zijn daarvoor op redelijk droge plekken kruithuisjes gebouwd. Met dikke muren. Wanneer zich onverhoopt een ontploffing zou voordoen, zou het houten dak omhoog worden geblazen en zouden niet de muren in wijde omgeving schade veroorzaken.
Zo’n noodzakelijk kruithuisje ontbreekt in Blokzijl, maar langs de dijk in Blankenham staat er nog één. De dijk heeft geen waterkerende functie meer, de zeldzame toerist kijkt over drooggevallen land met een verweesde blauwe peilschaal in het gras. Aan de andere kant van de bocht in de dijk ligt een wiel, met aan de voet van de dijk het kruithuisje. En op de dijk het laatste van twee kanonnen, gemaakt in 1817 in Luik.
Het kruithuisje ziet er goed onderhouden uit, maar het blijkt in 1991 te zijn gereconstrueerd op basis van oude bouwtekeningen. Dat is voor Rijksmonumentenzorgers blijkbaar reden om het object niet op de monumentenlijst te plaatsen. Want reconstructie is voor moderne monumentenzorg veelal taboe.
Het gereconstrueerde kruithuisje is opengesteld. In tegenstelling tot de vermelding op de deur is buskruit niet meer aanwezig. Foto: Henk Jan Derksen.
Maar de gemeente Steenwijkerland heeft het kruithuisje wel op de eigen lijst geplaatst.
Het gebouw is niet alleen op verantwoorde wijze gereconstrueerd, met complimenten aan waterschap Reest en Wieden, het ligt ook in een toepasselijke context: aan de om de kolk heen geleide dijk, nabij het hoogwaterkanon en de peilschaal. Bovendien is het ook nog voorzien van een kleine collectie attributen van dijkbewakers. De gehele ruimte afgesloten met een glazen deur, gratis toegankelijk als een mini-museum of manshoge vitrine.
Ruimtelijke samenhang van dit watererfgoed maakt dit ensemble meer waard dan alleen een reconstructie van een kruithuisje.
Terecht koesteren gemeente en waterschap dit object dat getuigt van de verantwoordelijkheid voor veiligheid en droge voeten. En dus ook voor je kruit droog houden ….
Henk Jan Derksen
Verder lezen?
- Beulake: http://www.regiocanons.nl/overijssel/land-van-vollenhove/vollenhove/beulake-verzwolgen-
- Hoogwaterkanon van Blankenham: http://www.regiocanons.nl/overijssel/land-van-vollenhove/land-van-vollenhove/hoogwaterkanon
- Hoogwaterkanon van Blokzijl: http://www.regiocanons.nl/overijssel/land-van-vollenhove/blokzijl/het-hoogwaterkanon